Пред десеттина дена играв оро во Вашингтон. Не со други дијаспорци, туку со Американски фолклористи кои што редовно се собираат во предградието Гринбелт (каде што е и седиштето на НАСА) да учат и вежбаат традиционални игри од различни Балкански народи. Овој пат целата вечер беше посветена на македонската музика, со жива свирка на ансамбл од шест музичари. Музичарите се членови на неформална група со исто толку неформално име, „Лук на Главата.” Сите се Американци, повеќето од еврејско потекло. Ниту еден од нив нема семејна врска со Балканот, освен тапанџијата, чиј син е оженет за Бугарка. Младите се запознале преку старите, односно, љубовта која што го носела таткото од година во година на патувања низ балканскиот регион. Сега таа бугарска снаа на Американецот е единствена што редовно пее македонски песни во Вашингтон – па така и во оваа прилика.

И покрај неколку објави до македонската заедница во Вашингтон, на концертот дојдовме само јас и една пријателка што успеав да ја убедам да ми се придружи по долгиот работен ден. Тоа не ме изненади. Иако овие фолклористи ја негуваат нашата музичка традиција со децении, повеќето од “нас” немаат доволно време или ентузијазам за овој вид собири. Можеби сме навистина премногу зафатени и живееме на премногу различни краеви од овој град со ноторно лош сообраќај. Можеби не ни се блиски песните од нивниот репертоар, бидејќи многу од нив се одамна заборавени дури и „дома”. Можеби сè уште го имаме во себе оној презир кон народната музика карактеристичен за повеќето „градски деца” од нашите генерации. А можеби се работи и за нешто друго – фактот што овие песни ги свират Американци, а ги пее Бугарка.

Признавам дека и мене ми е секогаш малку необично кога ќе ја слушнам Цвети Досева како со нејзиниот прекрасен глас ја запејува „Абер ми дојде од Солуна града…” Така беше и овој пат, кога почна со оваа мелодија и продолжи со ред други, повеќето од пиринскиот крај.

Јас и другата Македонка влеговме во орото, апсолутно неподготвени. Секој од тие четириесеттина Американци играше многу подобро од нас, буквално можеше да ни биде учител. При секое приближување до музичарите и пејачките, разменувавме насмевки со Цвети, свесни дека ја пееме истата песна, но со мали разлики во некои зборови, од две различни страни.

Додека возев кон дома, си поставував безброј прашања: зошто се сепнав кога Цвети ја пееше песната за Гоце? Дали беше искрена кога ја нарече таа песна македонска? Колку и да не сакав да си признаам, го осетив во себе балканскиот синдром сублимиран во делбата на „наши” и „ваши.”

Неколку дена подоцна, јас бев во улогата на „културен натрапник:” држев двочасовно предавање за хрватската културна традиција во институцијата Смитсонијан, во центарот на Вашингтон. Како и пред некоја година, кога прв пат ми понудија да подготвам такво предавање, се покажа дека Хрватска е навистина атрактивна како тема. И овој пат аудиториумот со околу 200 места беше полн, и морав да интервенирам за да внесам неколку познаници кои што чекаа да купат карта во последен миг.

Во првиот ред беа Амбасадорот на Хрватска и Аташето за култура. Дошле на покана на Смитсонијан. Им пријдов неколку минути пред почетокот– со одредена нелагодност, можеби страв дека ќе бидат резервирани, затоа што сум се “осудила” да зборувам за нивната земја. Наместо тоа, и двајцата срдечно ме поздравија, па дури и спомнаа дека би сакале да ме поканат да држам слично предавање во нивната амбасада.

А предавањето допре многу нешта – од предсловенските народи кои што оставиле свои белези на хрватското културно наследство, до најтрауматичните епизоди од поновата историја на Хрватска, вклучувајќи ги и оние „дамки” на кои што ниеден народ не сака да се потсетува – посебно кога го потсетува некој друг, од надвор.

По некаква иронична коинциденција, истата вечер во салата до мене течеше двочасовно предавање за империјата на Александар. На почетокот на мојата презентација се пошегував дека сум ја згрешила просторијата и реков дека можеби за некој месец и јас ќе држам предавање – ако Смитсонијан се сложи – за историјата на тие простори по падот на таа империја, од перспектива на Северна Македонија.

На крајот на вечерта ми пристапија неколку „бивши нашинци” од публиката: Хрватица од Сплит, со нејзиниот сопруг, Србин од Дубровник, кој никогаш повеќе не сака да „стапне” во тој град… друга Хрватица што пораснала во Белград и се смета за Југословенка до денешен ден… Сите беа полни со позитивни зборови. Дури и Аташето за култура ми рече дека научил многу од таа вечер. 
Просто неверојатно, си помислив. Зарем навистина не им пречеше што ова предавање го држев јас, а не некој од Хрватска? Значи сепак е можно. Сепак имало излез и од оној културен парохијализам што сме мислеле дека никогаш нема да го оставиме зад себе.

Ова не е прв пат да се најдам во ситуација да зборувам за „туѓа” култура. И покрај сите „природни” предности што ги носи фокусирањето на она што човек најдобро го познава, односно сопствената историја или култура, како историчар на уметност е определив за нешто подалечно. Почнав со Византија, но по извесно време сфатив дека и во таа област се уште се троши премногу енергија на бесконечни дебати околу „нашето” и „вашето.” Така се префрлив на холандското и фламанско сликарство од 17-тиот век, за кое што предавам и објавувам трудови, со понекоја екскурзија кон ренесансна Италија или Шпанија.

Отсекогаш си велев: зошто да биде сè толку јасно и предвидливо? Дали затоа што сум од Балканот морам да се бавам со таа култура? Брзо сфатив дека предрасудите од овој вид не се само Балкански синдром. Кога прв пат бев на еден научен конгрес во Амстердам, холандските експерти со кои што се запознав ме гледаа со голема недоверба – како тоа јас ќе зборувам или пишувам за “нивните” уменици? Требаше време да се навикнат и тие дека некој друг, посебно од таа темна зона на границите на “цивилизирана” Европа, може да го проучува нивното наследство. Неколку годни подоцна, холандската амбасада во Вашингтон ме ангажираше да зборувам за сликите во нивната колекција, па дури и да напишам мал каталог. Аташето за култура, слично на хрватскиот, дојде на мое предавање за Рембрант и ми кажа дека научил многу нешта за својата култура што не ги знаел до тогаш.

Таа реченица е всушност целата поента – дека некој од надвор може да нè научи за она што го сметаме за нај-свое и дека треба да бидеме подготвени тоа и да го признаеме. Тоа е она што научив да го ценам во мултикултурната Америка каде што во минативе децении сум имала можност да запознавам разни “културни натрапници”: жена израсната во Турција која што предава и објавува трудови за Баухаус, или писател роден во Нигерија, кој има докторирано во Њујорк на фламанска уметност. И конечно, американски фолклористи од кои што учам македонски ора и песни.

Кога студирав англиска филологија во Скопје, еден од професорите кои што повремено гостуваа на нашата катедра беше југословенскиот доајен на Шекспирологија, Светозар Бркиќ. Никогаш нема да заборавам како еден ден застана среде час и праша кој од нас разбира некој од соседните јазици – не српско-хрватски или бугарски, кои што ни се сродни, туку албански и грчки на пример, или турски… Секој од тие јазици е огромно богатство за вас, повторуваше, ви отвара врати кон друга перспектива на „другиот.” Колку сфативме, сфативме. Очигледно не доволно.

Се надевам дека во годините пред нас ќе имаме повеќе млади генерации што ќе ја согледаат вредноста на вакви погледи од другата страна. Дека освен заеднички комисии со бугарски, грчки и српски стручњаци за повторно разгледување на историјата што ја споделуваме, ќе имаме повеќе етнички Македонци што ја проучуваат албанската или турската книжевност или ликовна уметност и обратно. Замислувам научен собир каде што еден од основните критериуми за учество е да се зборува за некој аспект на културното наследство од нашите простори што ни е „туѓ”, што традиционално му припаѓа на „другиот.”

Замислувам друга музичка вечер на која што веќе нема да ми биде необично што “нашиот” фолклор го негуваат Американци и што ги учат зборовите на песни како „Абер ми дојде” од Бугарка. Вечер каде што разликите меѓу тие зборови и оние што јас ги паметам од стиховите на истата песна ќе ги забележам со задоволство – како израз на богатството „различности” од нашата заедничка историја и култура, а не како грешка.

Автор: Анета Георгиевска – Шајн

Преземено од Окно.мк